Słonecznik, którego kwiaty są ozdobą ogrodów, a nasiona znakomitym przysmakiem, w czasach starożytnych słynął ze swoich właściwości pobudzających. Starożytni Majowie przyrządzali odwar z płatków słonecznika i stosowali go jako afrodyzjak. Według niektórych podań, smażone świeże płatki słonecznika z solą i pieprzem dają „większą moc do małżeńskich poczynań”. Dziś już wiemy, że takie działanie jest efektem kwasu chlorogenowego, zawartego w płatkach kwiatu i części zielonej rośliny oraz nienasyconych kwasów tłuszczowych i witaminy E, obecnych w pestkach słonecznika. Może dlatego właśnie słonecznik stał się tematem dla wielu poetów i ulubionym motywem przedstawianym na dziełach malarzy impresjonistów.
Słonecznik (łac. Helianthus, od greckich słów Helios – słońce i anthos – kwiat) od dawna uważany jest za symbol słońca. Jego kwiaty z lśniącymi, żółtymi płatkami przypominają tarczę słoneczną i zawsze zwracają się ku słońcu (heliotropizm).
Pierwsze słoneczniki hodowali ponad 3 tys. lat temu Indianie z Północnego Meksyku. Do Europy „symbol słońca” dotarł w XVI wieku. Obecnie największe plantacje słonecznika znajdują się w Rosji, na Ukrainie i w krajach bałkańskich. Najczęściej uprawianym gatunkiem jest słonecznik zwyczajny (Helianthus annuus), charakteryzujący się okazałymi kwiatostanami i dużymi nasionami.
Na płaskiej tarczy, tzw. dnie kwiatowym, wyrastają maleńkie kwiaty, z których powstają owoce (niełupki, zwane pestkami), doskonałe do bezpośredniego spożycia lub po odpowiednim przetworzeniu, w postaci chałwy.
Kwiatostan słonecznika ma także właściwości lecznicze. Odwar sporządzony z płatków kwiatu stosuje się jako łagodny środek przeciwgorączkowy i poprawiający trawienie, jak również wykorzystuje przy stłuczeniach, zapaleniach skóry, czy trądziku.
W krajach o łagodnym klimacie, w tym w Polsce na Dolnym Śląsku i w okolicach Przemyśla, uprawia się oleiste odmiany słonecznika, których nasiona zawierają 40-65% tłuszczu i 20-40% białka. Wytłaczany z nich olej uważany jest za jeden z najzdrowszych tłuszczów jadalnych. Olej z nasion słonecznika wykorzystują także firmy kosmetyczne ze względu na jego właściwości nawilżające i regenerujące. Wykorzystuje go firma Unilever do wytwarzania mydełka Dove Intensive Care.
Ostatnio bardzo popularne stały się odmiany dekoracyjne słonecznika. Kwiaty te pięknie wyglądają nie tylko w ogrodach, ale także cięte w wazonach. Warto również je suszyć, gdyż według niektórych horoskopów najlepszym talizmanem jest właśnie zasuszony kwiat przypisany do daty urodzenia. Według kwiatowego horoskopu celtyckiego słonecznik będzie przynosił szczęście osobom urodzonym między 3 a 12 sierpnia.